Y Đức Hai Họ Mộng Bào cảm xúc thơ Nguyễn Đình Chiểu bài 47 “Nhân chứng tự dương sai âm đấy Trong y khoa phương ấy dễ lầm Bỏ qua quy luật âm dương Biện câu “cang hại“ giết lầm người đau Chẳng có thuốc dễ mau chuyển bệnh Ngẫm câu thừa chế chểnh mà khinh Lạnh qua nóng lại khuyên mình Hoặc chờ ngày đến truyền kinh tự lành Thể theo ý mà nhanh khỏi bệnh Xét hợp thời mà tính cho ra Khí cang làm hại người ta Khí thừa trách cứ nôm na vội vàng Ngư cho rằng xênh xang tạng phủ Lắm nguyên nhân bệnh ủ khác xa Chúng sinh muôn cõi quan hà Âm dương chứng ấy sao mà giống nhau Bởi con tạo trước sau tuần tự Máy âm dương thứ tự dãi dầm Thị phi điều tiếng dễ lầm Nhập Môn: Dương chứng tự âm phơi bày Trong nóng ran ai hay lạnh ngắt Phía ngoài da con mắt đỏ vàng Xa xôi giọng nói mơ màng Miệng khô lưỡi rát hai đàng nguy nan Mạch Sác nhảy đái tràn ỉa bón Nước tiểu vàng dương lộn giả hàn Trùm chăn chiếu đắp kêu than Hợp cùng thuốc mát trấn an kịp thời Tự âm vốn bao người lầm tưởng Chẳng phải hàn bởi trướng khí lâu Bốc thang giải độc hàng đầu Bớt đau đỡ nhức một câu ghi lòng Cũng như âm tự dương ái ngại Nóng ngoài da trong lại lạnh tanh Đùn ra nước dãi đã đành Dộp môi, nhớt miệng, mục thanh, mạch trì Trùm mền kín bố vi che đậy Nước chẳng đòi ỉa thấy bã hèm Nói năng lảm nhảm quấy sàm Nên dùng thuốc ấm tự làm khí dương Thuốc ôn trị thông thường mắc chứng Thành lý trung, tứ nghịch các phương Chao ôi sao lắm tục công Âm dương tương khắc chẳng thông sẽ lầm Tự phản nhau dương âm cang cực Cổ chí kim y chước lẽ thường Cao nhân học tập từng chương Bao lời ca quyết tìm đường lần ra Dương tựa âm dễ mà lường trước Chân tay run thao thức chẳng yên Phều phào táo bón phân đen Dầm dề nước tiểu bao phen đỏ hồng“ Y Đức Hai Họ Mộng Bào cảm xúc thơ Nguyễn Đình Chiểu bài 48 “Ngư tiều nghĩ ngóng trông hòa khí Thuốc chẳng cần tự trị bệnh lành Cang kia thừa chế đã đành Âm dương sinh tử mong manh phận người Cả bốn mùa đất trời vần vũ Theo ngũ hành khí tụ muôn nơi Nắng mưa phải biết tùy thời Đại phu bốc thuốc ở đời làm chi? Đường Nhập Môn suy vi nhân thế Bao danh y cứu tế độ trì Thuốc hay chẩn mạch tương tri Nghìn năm bia đá đền nghì thánh nhân Thân xác bởi tinh thần khí tượng Máy huyền vi tưởng thưởng ý trời Than ôi vật dục khổ người Hoặc vì tửu sắc khí hơi bất đồng Hoặc đói lạnh sức nông lực cạn Lao tâm nhiều ngao ngán chán sao Nhọc nhằn thời thế lao đao Chiến tranh bệnh dịch cường hào sai nha Thân gầy yếu hư hao năm tháng Hạn hán dài cay đắng làm sao Trách trời, trời ở trên cao Đất dày ai oán nghẹn ngào sương sa Bởi cớ sao sơn hà tang tóc Dân đau thương nheo nhóc sớm hôm Triều đình quan lại đầu tôm Hôn quân hủ bại nằm ôm mộng vàng Miền lâm y mênh mang thảo dược Nhen nhóm lò cứu trước chúng sinh Khen thay y thuật thánh minh Đủ phương pháp trị bệnh tình người ta “Trí trung hòa” vị tha giải họa Sách “tham thiên tán hóa” vân vi Trọn hay:“ bất dược trúng y“ Ứng nhau nhân bệnh thiên ly cảm lòng Ngược xuôi mãi long đong ảm đạm Biết đi đâu trời thảm đất sầu Mưa phùn gió bấc thân đau Dựa theo vận khí theo sau mà lành Bởi vận khí hoành hành ngang ngược Bậc đại phu biết trước nhân sinh Đến như dục vọng hại mình Đau không uống thuốc sao bình máu hơi Cũng đành rằng do trời vận khí Cũng có khi vận khí nơi mình Từ hai lẽ ấy phân minh Đâu là y biến bệnh tình y nguyên Biết y nguyên dễ quên thiên hạ Bệnh gia tăng chẳng há theo trời Mới hay y biến theo người Thuốc hay công dụng trọn lời vấn vương Âm dương vẫn mạch thường ba bộ Thốn xích quan ấy đủ ra vào Hai phương nam bắc chia sao? Thiên hòa bất ứng năm nào bộ chi?“ Y Đức Hai Họ Mộng Bào cảm xúc thơ Nguyễn Đình Chiểu bài 49 “Môn khảng khái du di vận khí Chính bắc nam định vị chúa tôi Sáu hơi bốc hỏa cao vời Chẳng dùng vào việc một ngồi thảnh thơi Quyền lực lớn rong chơi năm vận Thấp thổ càng bàn lấn trung ương Biết ngay vận thổ đế vương Mặt nam chiếu chỉ tứ phương đến chầu Mộc kim thủy hỏa, cầu chúa thượng Bá quan văn võ tướng công hầu Vệ binh giáp mã từng xâu Bề tôi nam bắc cúi đầu xưng tên Lấy trong mười chữ thiên can hóa Thuận tiết thời tránh họa tuyệt vời Nam chinh mới nói đạo trời Bắc kia quy thuận tỏ lời sách biên Coi giáp tý hai niên xung mãn Kinh dịch xem chẳng chán thánh hiền Cao nhân y thuật thần tiên Thì ra phận thổ chiếm quyền nam quân Tám năm bắc chính, thần dân cậy Đinh nhâm canh ất, thấy nhấp nhô Bính tân quý mậu tung hô Lấy hai ngôi chính phân đồ công danh Mạch theo niên mới rành tách bạch Bạn luận nhiều sát hạch chí tình Thiên hòa mạch ấy vốn binh Mạch trầm thông suốt tình hình tam âm Thái, thiếu, quyết lâm râm trời đất Ba âm càng chân thật theo niên Nam chinh âm thái tư thiên Cho hay bộ thốn mạch chuyên hữu chìm… Còn bộ xích im lìm mạch hữu Ví dụ nhiều để cứu chúng sinh Rạch ròi chi tiết bệnh tình Coi sao cho hết thân hình lao đao Mạch chẳng ứng chìm vào xương cốt Học thiếu hành đã dốt lại cương Chủ quan phép mạch ấy thường Bốn mùa bệnh biến dò đường dễ sao? Kinh trời đất núi cao biển rộng Con tạo kia lồng lộng hóa sinh Mạch đâu mờ mịt dáng hình Xem hơi thắng phục cho tinh tường vào Phải xem kỹ gắt gao nhất thiết Giao phản rằng sắp chết tới nơi Thiếu âm xích thốn chơi vơi Bệnh tình khẩn cấp kịp thời cứu ngay Đặt bài ca bậc thày truyền tụng Tổ sư ta thiên hứng văn chương Bộ ba âm khí tỏ tường Muôn đời con cháu bốn phương cậy nhờ.“ Y Đức Hai Họ Mộng Bào cảm xúc thơ Nguyễn Đình Chiểu bài 50 “Dễ lẫn lộn vẩn vơ thời bệnh Trị đúng căn chớ chểnh mảng chơi Ngư rằng nhờ cậy đất trời Thảo trùng dược phẩm cứu đời độ sinh Có lắm kẻ bất minh cầu đảo Tìm thày mo bát nháo thần linh Thày chùa dâng sớ xảo kinh Bàng môn đạo sĩ rập rình chập cheng Trò đồng bóng tòng teng trống phách Yểm bùa ma đàn hạch nhang đèn Trấn yêu trừ quỷ bon chen Oan gia trái chủ bao phen tung hoành Bệnh càng nặng mong manh mạng sống Phận bọt lèo nuôi mộng Nam Kha Phù hoa trong cõi sa bà Ăn chơi thác loạn mã tà nhiễu nhương Chẳng lề luật kỷ cương phép nước Phường lục lâm ô trược quàng xiên Chống lưng ác bá vì tiền Bán buôn thuốc giả đảo điên tật nguyền Như hổ dữ tà quyền quan lại Đám kiêu binh chẳng ngại lộng hành Lang băm kiêu ngạo xú danh Tanh tao mật mỡ ruồi xanh nhặng bầy Môn ngao ngán cáo cầy phách lối Tấn vương hèn xã hội lụi tàn Chúa Liêu xâm lược dã man U, Yên tang tóc nghèo nàn khổ đau Cuộc bể dâu bạc màu năm tháng Càng thê lương cay đắng u minh Người cùng thần quỷ yêu tinh Khác đường ăn ở điêu linh thảm sầu Hơi tà khí dãi dầu sương tuyết Nơi chùa hoang rên riết khóc than Thần nghèo quỷ đói mượn đàn Thê lương miếu sập ôn tràn dịch lan Khắp muôn nơi thân tàn ma dại Xác đầy đường tê tái quan san Hớp hồn hồ mị xa gần Xôn xao quỷ hiện ma thần ngu si Sách rằng ”trúng ác truyền thi” tán Tật quấy là bệnh hoạn xiết bao Tổ xưa nghề thuốc thanh cao Nhiều phương cứu chữa dạt dào đồng môn Thời lấy thuốc đuổi ôn tả dịch Với dân nghèo chẳng tính toán chi Đồng tiền chẳng có nghĩa gì Lấy trâm trừ quỷ tiếng thì đồn vang Chích hang quỷ cao hoang yểm huyệt Giải nguy nan nhất thiết chẳng sai Ông còn mũ áo trắng vai Phá hình dụ gái diệt loài yêu ma.“ *Nguyên tác thơ lục bát: Ngư Tiều Y Thuật Vấn Đáp 27.4.2020 Lu Hà Cả 4 bài thơ liên tiếp trên dẫn tiện lợi để tôi cài đặt 4 Video tương ứng được nghệ sĩ Trần Thu Hà vào Youtube, giúp ích cho mọi người vừa nghe ngâm thơ vừa đọc nội dung từng bài thơ, còn bình giảng miên man từng câu thì tôi không muốn làm cái công việc coi như là vô bổ khi toàn giải thích ý nghiã tên các vị thuốc, kinh dịch và các chứng bệnh mang tính chuyên môn nghề nhiệp hơn là thưởng thức thơ. Sau đây tôi xin trích dẫn lời tâm sự của một bạn đọc tên là Nguyễn Quang Hà. Theo tôi là rất hay khi bạn đó đã đọc toàn bộ tác phẩm truyện thơ lục bát của cụ Nguyễn Đình Chiểu. “Truyện “Ngư Tiều vấn đáp y thuật” trước đây đã có cả thảy sáu bản in. Cuối năm 2006, Nhà xuất bản Thuận Hóa in lại tập sách này do Lương y Lê Quý Ngưu phiên âm và chú thích. Lê Quý Ngưu tâm sự: “Tôi muốn bạn đọc hiểu một cách tường tận, từ đó quý mến, trân trọng sách của Nguyễn Đình Chiểu nên tôi cho in song ngữ chữ Nôm và chữ Quốc ngữ với những chú thích hết sức kỹ càng tường tận. Tôi đã bỏ công gần 10 năm trời để hoàn thành công việc này với mục đích giúp đỡ cho các thầy thuốc Đông y có tài liệu Đông y bằng chữ Nôm của chính người Việt Nam viết”. Nguyễn Đình Chiểu viết nhiều tác phẩm: Lục Vân Tiên, Dương Từ Hà Mậu, Tứ thơ ngũ kinh gia huấn ca, Tam thập lục nạn, Hịch kêu gọi nghĩa binh đánh Tây… Suốt đời, ông đau nỗi tang thương nước mất nhà tan nên ngay cả trong “Ngư Tiều vấn đáp y thuật”, một cuốn sách chuyên nói về thuốc, vẫn thấy ông quặn thắt nỗi đau nhân tình: “Đánh nhau thây bỏ đầy đồng Máu trôi đọng vũng, non sông nhơ hình” Chính từ nỗi thương tâm đó, Nguyễn Đình Chiểu đã nghiên cứu nghề thuốc rồi làm lương y để chữa bệnh cho dân và viết sách thuốc truyền tâm nguyện đến với mọi người. “Ngư Tiều vấn đáp y thuật” kể chuyện Mộng Thê Triền và Bào Tử Phược không chịu sống dưới ách ngoại bang đã rời quê hương đi ở ẩn, thành Tiều và Ngư. Đời sống quá cực khổ, vợ con ốm đau. Thương nỗi mình, cảm cảnh đồng bào, Ngư và Tiều tìm thầy học thuốc, rồi đi chữa bệnh cho cộng đồng. “Ngư Tiều vấn đáp y thuật” tập trung giới thiệu về y thuật, gồm các phần: Mạch, chế dược, vận khí, thương hàn, sản phụ, nhi khoa… Tác giả rất khéo léo đề cập tới một căn nguyên bệnh là từ miệng ăn vào, từ lòng tham: “Mũi thời tham vị hương vinh Miệng thời tham béo, ngọt, thanh, rượu, trà Vóc thời muốn bận sô, sa Bụng thời muốn ở cửa nhà thếp son” Các thầy thuốc Đông y xem bệnh, chữa bệnh qua mạch, qua kinh lạc, ngũ tạng, lục phủ…, đánh giá bệnh bằng sự cân bằng âm, dương, sự hài hòa ngũ hành. Những thầy thuốc giỏi khám bệnh qua sắc diện, hơi thở, chỉ cần đặt tay vào mạch là đọc bệnh cho bệnh nhân nghe, rồi từ đó tính toán chữa bệnh gì trước, bệnh gì sau. Ngũ tạng trong cơ thể con người gồm tâm, can, tỳ, phế, thận, là những tạng khí có công năng tàng trữ và gạn lọc, chế tạo ra tinh khí. Một tạng bị bệnh ảnh hưởng ngay tới sự vận hành chung. Trong “Ngư Tiều vấn đáp y thuật”, tác giả kể về tạng của can như sau: “Tạng can thuộc mộc, cây vào mùa xuân Sắc xanh con mắt là chừng Hoa ra giáp mấy dây gân buộc ràng” Qua những câu thơ lục bát, bạn đọc hiểu được sự nguy hiểm của căn bệnh này. “Ngư Tiều vấn đáp y thuật” có bàn tới những bài thuốc cụ thể: “Như đau bụng thốn tử cung Can khương, phụ tử chẳng dùng sao an? Như đau máu chứa bàng quang Phương nào khỏi hốt đại hoàng, đào nhân” Nguyễn Đình Chiểu phê phán rất nghiêm khắc những người chỉ khoác áo lương y thôi” “Học thầy nào dạy cho mày Làm ngay không phép hại bầy sinh linh Cả gan riêng lập phép hình Khảo dân lấy của lung tình ăn chơi” Với 3644 câu, “Ngư Tiều vấn đáp y thuật” cốt để dạy cách làm thuốc chữa bệnh. Nguyễn Đình Chiểu viết truyện bằng thơ để người đọc ngâm nga cho dễ nhớ. Đó là phong cách soạn sách của một thời ở miền Nam. Có tâm huyết với dân với nước, Nguyễn Đình Chiểu đã đào sâu y thuật để cứu người. Ông viết sách để truyền thụ cho dân gian kiến thức nghề thuốc và y đức của người thầy thuốc. “Ngư Tiều vấn đáp y thuật” mang tinh thần ấy cho nên được truyền tụng cho đến tận bây giờ và sẽ mãi còn giá trị.“ 1.5.2020 Lu Hà
